Polsko-czeska współpraca semantyczna

Realizowany w latach 1996–1999 w Instytucie Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego program badawczy dotyczący porównawczej semantyki leksykalnej wyrósł z przekonania, że współczesna wiedza na temat semantyki, a zwłaszcza świadomość metodologiczna w tej dziedzinie (w tym także świadomość ograniczeń), pozwalają podjąć kompleksowe badania zespołowe, prowadzone równolegle w odniesieniu do kilku języków.

Bezpośrednią inspirację rozpoczętych poszukiwań stanowiły idee językoznawstwa kognitywnego; chodziło o odkrycie podobieństw i różnic w sposobach konceptualizowania świata utrwalonych w poszczególnych językach. Początkowo badaniem objęto trzy tematy: nazwy barw, nazwy wymiarów i wybrane predykaty mentalne. Porównywane dane pochodziły przede wszystkim z następujących języków: polskiego, rosyjskiego, szwedzkiego, ukraińskiego, czeskiego i wietnamskiego, przy czym ich udział w obrębie poszczególnych tematów nie był równomierny. Cechą specyficzną przypomnianego tu programu było to, że był on realizowany w ścisłej współpracy językoznawców będących rodzimymi użytkownikami języka.

W badaniach tych od samego początku brały udział koleżanki z Uniwersytetu Karola w Pradze: Iva Nebeska, Jasňa Šlédrová, Irena Vaňková, znane z wcześniejszych prac z zakresu semantyki językoznawczej. Wyniki przeprowadzonych studiów nad szczegółowymi zagadnienia były prezentowane na konferencjach naukowych, organizowanych w ramach bezpośredniej współpracy między Uniwersytetem Warszawskim a Uniwersytetem Karola, a następnie zostały opublikowane w dwu tomach „Studiów z semantyki porównawczej. Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne”._1 Artykuły te, przetłumaczone dla wygody polskiego czytelnika na język polski, dostarczają szeregu interesujących danych na temat języka czeskiego z zakresu wybranego wycinka każdego z trzech pól semantycznych.

Spójrzmy na zawartość obu tych tomów z czeskiej perspektywy. Irena Vaňková w trzech studiach o nachyleniu kognitywnym omawia wybrane zagadnienia z zakresu semantyki barw we współczesnej czeszczyźnie. W pierwszym, zatytułowanym „Mienić się różnymi kolorami. (Zabarwienie skóry jako symbolizacja cech i stanów psychofizycznych człowieka)” ukazuje, w jaki sposób czeskie nazwy barw opisują różne stany fizyczne i psychiczne człowieka uwidaczniające się na jego twarzy: zdrowie – chorobę, młodość – starość, emocje (wstyd, gniew, zazdrość i in.). Tom drugi przynosi studia analityczne na temat znaczeń barwy zielonej („Językowe i kulturowe odniesienia czeskiej nazwy barwy zelený”) i żółtej („Kolory w czeskim językowym obrazie świata: barwa žlutá ”), oparte na wnikliwie zinterpretowanym bogatym materiale przykładowym (również w postaci załączników dołączonych do artykułów)._2

Kolejne dwa pola semantyczne: nazw wymiarów oraz predykatów mentalnych w języku czeskim przedstawiają: Jasňa Šlédrová w studium „O sposobach określania rozmiarów człowieka w języku czeskim”_3 oraz Iva Nebeská w dwu artykułach: „Wyrażanie hipotetyczności w języku czeskim” (Studia 2000, 289–304) i „Semantyka czasowników vědět i znát w języku czeskim” (Studia 2003, 319–327).

Nazwiska czeskie pojawią się też w kolejnym tomie zbiorowym, pod tą samą redakcją naukową, zatytułowanym „Pojęcie – słowo – tekst”, który z pewnością ukaże się w końcu tego roku w tym samym co poprzednie wydawnictwie._4 Niektóre z zamieszczonych tu artykułów prezentują problemy semantyczne na bazie innych języków niż polski (czeski, francuski). Cztery studia dotyczące języka czeskiego reprezentują nurt kognitywny współczesnej semantyki leksykalnej. Oto ich wykaz (wymieniam je w kolejności, w jakiej zostały zamieszczone): Irena Vaňková „Dobre imię, dobra opinia i oszczerstwo / pomówienie w czeskim obrazie świata”, Lucie Saicová-Římalová „O ruchu człowieka”, Lucie Šůchová „Metafory w czeskim języku migowym”, Jasňa Šlédrová „Dwa odmienne stereotypy ucznia / studenta”. Prace te albo dają wzorzec i dostarczają materiału do studiów porównawczych, albo ukazują stan kategorii pojęciowych w opisywanym języku. Wraz z dziewięcioma innymi pracami zostały one objęte wspólnym podtytułem „Pragmatyczno-kognitywna analiza pojęć i wyrażeń językowych”.

Przywołane przeze mnie studia (te opublikowane, jak i te czekające na druk) stanowią owoc wieloletniej dobrej akademickiej współpracy naukowej, opartej na paralelnych fundamentach opisu semantycznego. Opis ten jest coraz wyraźniej zorientowany w stronę odtwarzania / modelowania językowego obrazu świata klas zjawisk (pól semantycznych) znajdujących się w centrum uwagi badaczy. Odbywające się co dwa lata konferencje (na przemian w Warszawie i Pradze) są znakomitym forum wymiany myśli, przez co przyczyniają się do intensyfikacji prowadzonych ponad dziesięć lat badań semantycznych zorientowanych kognitywnie._5

Krystyna Waszakowa, Uniwersytet Warszawski

PRZYPISY

_1
„Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne”. Cz. II, pod red. naukową R. Grzegorczykowej i K. Waszakowej, Warszawa 2003 (dalej Studia 2003).

_2
Materiał ten został wykorzystany przez K. Waszakową do opisu porównawczego znaczeń podstawowych nazw barw barwy zielonej i żółtej w języku polskim, czeskim, rosyjskim, ukraińskim, szwedzkim (a także wietnamskim w przypadku barwy zielonej) – por. Studia 2003.

_3
Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne”. Cz. I, pod red. naukową R. Grzegorczykowej i K. Waszakowej, Warszawa 2000 (dalej Studia 2000), 211–223.

_4
Pojęcie – słowo – tekst. Redakcja naukowa R. Grzegorczykowa i K. Waszakowa (w druku). Wydawnictwa UW.

_5
Interesującym świadectwem tych kontaktów są także dwie publikacje wydane na Uniwersytecie Karola: Obraz světa v jazyce. Sborník z přispěvků, které zazněly v jazykovědné sekci XXVII. Ročníku česko-polské meziuniverzitní konference Univerzita Karlova – Uniwersytet Warszawski ve dnech 2.–4. května 2000 v prostorách FF UK Praha. Univerzita Karlova v Praze Filozofická fakulta. Praha 2001; oraz Čítanka textů z kognitivní lingvistiky. Ústav českého jazyka a teorie komunikace. Filozofická fakulta Univerzity Karlovy v Praze, Praha 2004.